استاد ایلیا «میم» رام الله

سال گذشته در یک جلسة سخنرانی بعنوان مستمع حضور داشتم. در قسمتی از صحبت، سخنران به موضوع قربانی اشاره کرد. مضمون کلی جمله این بود که برای بدست آوردن هر چیزی باید قربانی داد، قربانی داده شده می بایست متناسب با نوع و اندازة خواستة انتخابی باشد. او همچنین به انواع مختلف قربانی ها، دلبستگی ها، وابستگی ها و تمایلات اشاره کرد. قربانی های اولیه مانند گاو و گوسفند و نیز قربانی های بزرگ تر مانند نفس و روح.

طبق گفتة سخنران بزرگ ترین قربانی، نفس و منیت است و اگر انسان این را قربانی کند، به بزرگ ترین حقیقت ممکن نائل خواهد شد.

جالب ترین قسمت این صحبت آنجا بود که سخنران اذعان داشت قانون قربانی (که یکی از بنیادهای اصلی ادیان و فرهنگ های باطنی می باشد) از طرق علمی و روشنفکرانه، حتی از طریق رشته هایی مانند ریاضیات و فیزیک هم قابل اثبات است. بعد از بیان این نکته یکی از مستمعین با حالتی از شک و بدبینی پرسید که آیا واقعاً اثری از این موضوع در نظام روشنفکری هست؟ متأسفانه من جواب این سؤال را نشنیدم یا شاید هم اصلاً جوابی به این سؤال داده نشد.

با الهام از ایدة قربانی و با تأکیدی که بعداً در ارتباط با مسئلة هسته ای ایران، دربارة آن وجود داشت، مقالة «راه حل مسئلة هسته ای ایران، قربانی دادن» را نوشتم. خلاصة آن مطلب این بود که ایران برای جهش کردن، خاصه در موضوع پر جنبة نیروی هسته ای، نیازمند قربانی دادن است و این قربانی باید به دقت انتخاب شود. بعد از کمی تحلیل موضوع هم مثال هایی تاریخی ذکر شد؛ مثال هایی که نشان می داد هر دولت و ملتی، قبل از جهش و تحول خود، قربانی های بزرگی داده است. همة انقلاب ها بعد از قربانی دادن به ثمر رسیده اند، درون هر پیشرفت بزرگی، یک قربانی بزرگ وجود داشته است.

قربانی ژاپنی ها، ناکازاکی و هیروشیما بود و سپس وقوع انقلاب علمی و تکنولوژیک در ژاپن. روس ها با میلیون ها کشته به امپراطوری شوروی، به بلوک شرق تبدیل شدند. آلمان ویران شد اما از دل این ویرانی (که حکم قربانی را داشت) آلمان بسیار مدرن امروزی سربرآورد. جنگ جهانی دوم با اروپا هم همین کار را کرد و هکذا.

بعد از این مقاله (و به تحریک سؤالی که آن شخص ماه ها قبل، در آن جلسة سخنرانی مطرح کرد) کمی موضوع را در نظام روشنفکری جستجو کردم و خیلی زود با اولین رد و نشان قانون قربانی روبرو شدم: «سیستم ژیرار»

رنه ژیرار از جمله روشنفکران و محققان برجسته ای است که موضوع قربانی را عمیقاً و طی سال های متمادی مورد بررسی قرار داده است. دکتر ژیرار از اساتید دانشگاه های نیویورک، جان هاپکینز و استانفورد می باشد. از جمله کتاب های او «خشونت و تقدس» و همچنین «چیزهای پنهان از زمان آفرینش» می باشد. این کتاب ها در زمان انتشار خود، موجی از شگفتی را در محافل روشنفکری پدید آوردند. ژان مارک دومناک او را «هِگل مسیحیت» لقب داد.

اما از طرفی کلیسا وی را به شدت مورد انتقاد قرار داد و تا مرز تکفیر پیش رفت.

در ابتدای کار، رنه ژیرار به قصد نشان دادن منشاء عالی تمدن ها تحقیقات اش را با تجزیه و تحلیل اسطوره ها آغاز کرد اما در نهایت و بعد از گذشت ده ها سال، ژیرار حاصل تحقیقات خود را در قالب نظریه ای با عنوان «سیستم ژیرار» ارائه نمود.

سیستم ژیرار دارای سه اصل کلی است:

یک: همه جوامع بشری بر اساس خشونت بنا شده اند.

دو: پایه همه فرهنگ ها، مناسک و آیین های مذهبی است.

سه: ظهور منجی الهی، بنیادهای پیشین را متحول کرده و عشق را جایگزین آن نموده است.

ژیرار می گوید خشونتی که جوامع بر اساس آن بنیان نهاده شده اند، به دلیل تعرض و تهاجم بی دلیل نیست بلکه مبنای این خشونت میل انسان به همانندی است. ما همان چیزی را می خواهیم که دیگری می خواهد و همان چیزی را آرزو می کنیم که او آرزو دارد. وقتی که همه یک چیز مشابه همدیگر را می خواهند، نقش های اجتماعی که قاعدتاً باید با همدیگر تفاوت داشته باشند، مشابه هم می شوند. در نتیجه این مشابهت (به دلیل رقابتی که برای تحقق آرزوهای خودخواهانه به راه می افتد) در جوامع بحران بوجود می آید که این نیز به نوبه خود منجر به خشونت می گردد. مشکل جوامع از همین جا آغاز می شود و آن در نظم دادن به میل همانندی، رقابت و خشونت ناشی از آن است. این مشکل چگونه حل می شود؟ چگونه می توان این خشونت و بحران را تحت نظم در آورد؟ کشف مهم ژیرار می گوید: فقط از طریق قربانی دادن. مطابق کشف او: در طول تاریخ (و هزاران واقعه تاریخی) عبور از این بحران و خشونت، با منحرف کردن آن به سمت یک نقطه خاص انجام شده است و آن نقطه خاص عموماً قربانی کردنِ کسی است که همه گناهان بر گردن او می افتد. کسی که با قربانی کردن اش، بحران فروکش می کند و خشونت خاتمه می یابد.

ژیرار علاوه بر استدلال هایی که از منظرهای مختلف ارائه می دهد، قانون قربانی را در بسیاری از وقایع تاریخی و مکتوبات کهن بازیابی می کند. این موضوع (قربانی) با وضوح و تأکید تمام در متون باستانی وپژوهشهای باستان شناسانه نیز به چشم می خورد. بسیاری از ادیان، قانون قربانی را برای تداوم وحدت اجتماعی و البته به عنوان یک آیین پایه ای دنبال کرده اند. در ادیان، قربانی می توانست کفاره گناهان باشد و شخصی را از مجازات مرگ برهاند یا اینکه قربانی سلامتی باشد، و موجب دفع بیماری و مرگ از قربانی کننده شود....

تاریخ بشر پر از اتفاقاتی است که نشان می دهد بحران ها، خطرات بزرگ و اغتشاشات اجتماعی با اجرای قانون قربانی، پایان یافته است. ‍[ توجه کنید که این مطالب حاصل کشفیات یک روشنفکر معروف است نه یک مبلغ مذهبی یا یک روایت گر تاریخ] شواهد تاریخی نشان می دهند که جوامع کوچک و بزرگ برای تحقق خواسته های خود، متوسل به آیین قربانی شده اند و البته این آیین دارای شرایط مخصوص به خود است. قربانی باید دقیقاً مطابق آیین قربانی، اهداء شود. یکی از این شرایط، چگونگی انتخاب قربانی است. مطابق سیستم ژیرار، قربانی مورد نظر، می بایست متفاوت از سایرین باشد بگونه ای که همین تفاوت و شاخص بودن، معرفی از قربانی باشد. او نشانه های خاص خود را دارد که این نشانه ها وی را از سایرین جدا می سازد. مجازات کنندگان می بایست به گناهکار و مقصر بودن قربانی اعتقاد داشته باشند و محکومیت او را محکومیتی واقعی و قطعی بدانند. بعبارتی، نباید ازدیدگاه مجازات کنندگان، قربانی بی گناه باشد....

مطابق کشف رنه ژیرار، همه تمدن ها بر مبنای ادیان استوارند و البته قانون قربانی، بنیادی ترین قانون ادیان است. لزومی ندارد که قربانی حتماً مقصر و گناهکار باشد، آنچه لازم است، ناآگاهی قربانی کنندگان از معصومیت و بی گناهی قربانی خود است. ژیرار می گوید هر چقدر بی گناهی قربانی مشهودتر باشد، خشونت بی معنی تر جلوه می کند و بر همین اساس به قربانی شدن مسیح با هدف پایان خشونت در جهان اشاره دارد!!...

اینها نظرات دکتر ژیرار، روشنفکر معروف و جنجال بر انگیز فرانسوی بود که آن را به عنوان دیدگاهی روشنفکرانه درباره موضوعی که ظاهری صرفاً مذهبی و آیینی دارد، ذکر کردم. اما نتیجه هایی که می توانیم درباره وضعیت امروزِ ایران و جهان از آن بگیریم:

بر اساس سیستم ژیرار که سیستمی علمی و مورد قبول است می توانیم اینطور نتیجه گیری کنیم که برای عبور از بحران های اجتماعی، ما ناچار به دادن قربانی هستیم. اگر بتوانیم این قربانی را به دقت انتخاب کنیم و آن را به درستی عرضه نماییم عبور از بحران ممکن می شود و اغتشاش فرو می نشیند. اما اگر این قربانی آگاهانه انتخاب نشود، عبور از بحران و پایان خشونت، خودبخود، قربانی خود را خواهد گرفت.

برای بازگرداندن تعادل به سیستمی که تعادل خود را از دست داده است، ما ناچاریم که بخشی از دارایی سیستم را قربانی کنیم. هر چقدر این بی تعادلی و خشونت بیشتر باشد، قربانی ما باید بزرگتر باشد. خواسته بزرگتر، قربانی بزرگتر می خواهد.

به قلم پِریا (شباب حسامی)

فصلنامه تفکر متعالی شماره ۴ - تابستان