استاد ایلیا «میم» رام الله

مدل سطوح هفت گانه

در شماره قبل در بیان ماهیت ذهن گفتیم:

ذهن انسان همانند اقیانوسی عظیم از آگاهی و انرژی است. آب این اقیانوس آگاهی و شعور خلاق و انرژی هوشمند است که به منبع و سرچشمه آگاهی و شعور هستی متصل است. این اقیانوس عظیم دارای سطوح و لایه های مختلفی است. امواج خروشان و سطحی ذهن و عمق آرام اقیانوس به مثابه لایه های عمیق ذهن هستند. هر کس در این دنیا در سطحی از اقیانوس آگاهی زندگی می کند و ارزش ها و معیارهای زندگی او بر اساس میزان آگاهی اش تعیین و مشخص می شود. به عبارتی هر اندیشه، حرکت، رفتار، اعمال، نیروها، قابلیت ها و توانایی ها و... از هر نوع و به هر شکل از عمق معینی از این اقیانوس آگاهی سرچشمه می گیرد و در عمق معینی از ذهن ریشه دارد و علت ضعف و رنج و سختی انسان عصر حاضر استقرار در سطوح سطحی اقیانوس آگاهی است.

در این شماره قصد داریم به دلایل استقرار آگاهی در سطوح سطحی این اقیانوس اشاراتی کنیم و به تشریح سطوح برتر آگاهییعنی آگاهی ماورائی، آگاهی کیهانی، آگاهی الهی و آگاهی وحدت از دیدگاه ودایی بپردازیم.

آگاهی، که کانون اصلی ادراک محسوب می شود، نامی آشناست که در عین حال تشریح آن برایمان دشوار است. لیکن به تجربه دریافته ایم زمانی که خسته هستیم از آگاهی ناچیزی برخورداریم و برعکس هنگامی که سرحال و پر انرژی هستیم آگاهی ما تابناک و درخشان است. معمولاٌ آگاهی را چنین تعریف می کنند:

۱- توانایی ارزیابی دریافت های حسی

۲- توانایی بروز عکس العمل انتقادی به کمک اندیشه و عمل

۳- توانایی حفظ خاطره ها

به این ترتیب زمانی که به خواب عمیق فرو می رویم فاقد آگاهی هستیم و به هنگام رؤیا از آگاهی ضعیفی برخورداریم. این تعریف نشان می دهد که انسان تاکنون به طور کلی سه مرحله از آگاهی را تجربه کرده است: آگاهی بیداری، آگاهی رؤیا و آگاهی خواب؛ اما بسیاری از کتب قدیمیو احادیث تاریخی نشان می دهد که برخی از انسان ها (بخصوص قدیسین) مراحل دیگری از آگاهی را نیز تجربه کرده اند که با سه مرحله یاد شده به کلی متفاوت است. این اشخاص عمدتاً از مؤمنین، عرفا و راهبان بوده اند. تا به امروز بشر نتوانسته است این مراحل آگاهی را طبقه بندی کند و به طور عینی مورد مطالعه قرار دهد و رابطه آنها را با سه مرحله شناخته شده آگاهی کشف نماید. «فیشر» ۱ در این باره می گوید: «در عصر حاضر که انسان به فضا می رود و نقشه کامل ماه را در دست دارد، از ابعاد آگاهی و فضای بی انتهای درون خویش بی خبر است.» «ویلیام جیمز» ۲ پدر روان شناسی آمریکایی می گوید: «نمی توان آگاهی معمولی، که آن را عقل می نامیم و انسان در هنگام بیداری از آن برخوردار است، تنها مرحله خاصی از مراحل آگاهی به حساب آورد بلکه این مرحله آگاهی تنها با پرده ای نازک از سایر انواع آگاهی های بشری جدا می گردد. کافی است پرده کنار رود تا نیروهای بالقوه آگاهی های بشری، در تمامیت خود جلوه گر شوند. آگاهی هایی که بشر از وجود آن بی خبر است اما بی خبری از این آگاهی ها دلیلی بر عدم وجود آنها نیست. در واقع هیچ یک از کوشش های بشری نمی تواند بدون وجود این نیروها که تاکنون ناشناخته مانده اند، به کمال برسد».

«جیمز» می گوید که اکثر افراد، تنها بخش کوچکی از نیروهای جسمی، روحی و ذهنی خود را می شناسند و به کار می گیرند. انسان دارای نیروهای بالقوه و خارق العاده ای است که هنوز نتوانسته از تمامی آن بهره برداری نماید. درک عمیق از انسان و شناخت امکانات حقیقی وی می تواند او را در جهت بیداری و به کار گیری نیروهایشیاری و تضمین نماید.

دانش شرق و فرهنگ هزاران ساله ودایی، جهانِ ماورای محسوساتی را توصیف می کند که ابدی و تغییرناپذیر است۳. این جهان ماورای محسوسات، زیر بنای تغییرناپذیر قوانین مربوط به طبیعت و انسان را تشکیل می دهد. آدمی تنها زمانی می تواند بر این جهان تسلط یابد که به آن آگاهی و اشراف پیدا کند و یا به عبارت دیگر به چهارمین مرحله آگاهی برسد. آگاهی ماورایی در ورای تمام کیفیات و یا قید زمان و مکان قرار دارد و عاری از هرگونه خصوصیت و یا شکل و رنگی است.

چهارمین مرحله آگاهییا آگاهی ماورایی منشاْ سه نوع دیگر آن یعنی «آگاهی بیداری»، «آگاهی رویا» و «آگاهی خواب» است۴.

بر اساس وداها، انسان جز با دستیابی به این مرحله از آگاهی، قادر نخواهد بود به ژرفای درونی خویش واقف شود و مسایل و مشکلات زندگی روزمره و هستی را حل کند و بر قوانین طبیعت دست یابد. صحبت از آگاهی ماورائی برای کسانی که خود آن را درنیافته اند گنگ و مبهم جلوه می کند، لیکن اشاره به این نکته که «توجه» در مرحله آگاهی بیداری مرتباً از موضوعی به موضوع دیگر می پردازد و همواره در لایه های سطحی ذهن باقی می ماند، فهم مطلب را آسان تر می سازد. برای تجربه مرحله آگاهی ماورائی «فکر» پس از تجربه به سطوح بسیار لطیف ذهن، ظریف ترین سطح آن را نیز پشت سر می گذارد. تا زمانی که این فرآیند به شکل کامل طی نشده باشد، به تجربه موضوعی خاص مشغول است. ذهن صرفاً زمانی تنها می ماند و جز خود، چیز دیگری را تجربه نمی کند که فکر انتزاعی ترین سطح را نیز درنوردد و به ورای آن گام بگذارد. برای شرح اینتجربه ذهنی تصور کنید که ما ابتدا خود را از همه حواس، پس از تمامی تصاویر حسی و بالاخره از همه افکار و اندیشه های انتزاعی رها سازیم. آن وقت از آگاهی ما چه می ماند؟ در وهله اول چنین به نظر می رسد که آگاهی به کلی زایل می شود و شخص به خواب می رود و یا اصلاً شعور و هوشیاری خود را از دست می دهد. لیکن عارفان درون گرا که هزاران تن از آنها در سراسر جهان پراکنده اند به این مرحله از تخلیه ذهنی که فکر، فاقد هرگونه ادراک خاص است دست یافته اند، بی آنکه به دنیای بی خبری و بی هوشی سقوط کنند. برعکس، باید گفت نیل به این مرحله به معنی عروج آگاهی خالص است. خالص بودن به این معنی است که آگاهی از هر موضوع دیگر به جزخود، بی خبر می شود و جز وجودِ فی النفسه خویش، چیزی را دربرنمی گیرد... ، اما در اینجا با مفهومی به ظاهر متناقص، روبرو هستیم و آن وجود تجربه ای مثبت است که در عین حال از هر چه مثبت است عاری است. تجربه ای که هم هیچ است و هم همه چیز.

در لحظاتی خاص یا به هنگام مراقبه، عبادت که «توجه» بی هیچ تلاش و کوشش، لایه های سطحی تر ذهن را رها می کند و به نواحی عمیق تریعنی به منشاء فکر می رسد، تجربه ظریف ترین سطوح آگاهی ممکن می گردد و ادراک هستی ماورائییا آگاهی خالص و یا به عبارت دیگر«آگاهی از خود» امکان پذیر می گردد. چنین تجربه هایی «سرور» نامیده می شود. تجربیاتی بس زیبا که در آن جهان به فراسوی محدودیتهای عادی خود می گسترد. چگونگی احساس «سرور» را به روایت شخصییک فیزیولوژیست به نام «رابرت کیت والاس»۴ که روایت زیبایی است را با هم می خوانیم. محل وقوع کشور نپال است که «والاس» با استفاده از فرصت کوتاهی که درحین برگزاری کنفرانس به دست آمده بود، در سال ۱۹۷۴ به آنجا رفت:

«همراه با دوست فیزیکدان خود، مسیر خود را از«کاتماندو» پایتخت نپال ادامه دادم تا به سلسله جبال هیمالیا نزدیک تر باشم. دریاچه ای کوهستانی را پیدا کردیم که در ادوار گذشته استراحت گاه تابستانی خوشایند شاهزادگان نپال بود. با پرداخت مبلغی کم تر از یک دلار، قایقی را اجاره کرده و روی دریاچه با قایق روانه شدیم. باد می وزید ولی آسمان به تدریج صاف می شد. روزی ایده آل برای هوا کردن بادبادک، بادبادکی را که به منظور عملیات آکروباتیک ساخته شده بود، از بازار خریده بودیم. در قایق ایستادم و بادبادک در جهت باد از دستم رها شد و در جو رقیق بالا شناور گردید. در حال ایستاده، به کوه های عظیم پیرامون می نگریستم. با این که ستیغ کوهها در زیر ابر پنهان بود ولی هاله ای از شکوه و آرامش آنها را در برگرفته بود. در حین تماشا، همه ابرها به یکباره از بین رفتند. کاملاً اعجاب زده شدم، زیرا آنچه را که سلسله ای از کوه های عظیم پنداشته بودم، فقط تپه های دامنه ای بودند. در فراسوی این تپه ها رشته کوه های حقیقی هیمالیا چون خدایان باستانی سر برافراشته و به گونه ای باورنکردنی پر صلابت و با شکوه بودند.

مشکل می توانستیم کلمه ای را برزبان آوریم. چنان قدرت و زیبایی در این چشم انداز متمرکز شده بود که هرگز نمی شد توصیف کرد. احساس وجود خویشتن ناچیز و منزوی ناپدید شده و احساس لذت بخش شناوری در آنچه می دیدم، جایگزین آن گردید. خاموشی خود من، حسی از آکندگی را دربر داشت و «آناپورنا» برافراشته ترین قله این کوه ها که نام آن به مفهوم «سرشاری از حیات» است، به گونه ای مناسب در جلوی چشمان ما بود.

در حالی که در قایق ایستاده بودم، درون واقعیت را، آنجا که زمان به راستی بی رمق است، مستقیماً مشاهده کردم. همان نیرویی که این کوه ها را برافراشته بود، در اندرون من نیز جاری بود. چنانچه می خواستم به منشاء زمان و مکان دست یابم، کافی بود که انگشتانم را روی قلبم بگذارم، تنها واژه مناسب برای توصیف شور و احساس آن لحظه، واژه سرور است».

آنچه که در این تجربه بگونه ای خطاناپذیر نمایان است، حس مکاشفه است. افرادی که این احساس سرور را مستقیماً لمس نموده اند، حس می کنند که ناگهان در معرض واقعیت حیات قرار گرفته اند و در مقام مقایسه، منظر قبلی آنان، چشم اندازییک دست و مسخ شده بود و تصویری تار را به جای واقعیت پذیرفته بودند. دستیابی به چنین تجربه ای در همه ساعات روز، نشانه ای از روشن بینی است. با این همه، حتییک رویارویی زودگذر نیز حائز اهمیت است، چون اجازه می دهد تا عملاٌ امواج آگاهی را که از ماورا سر زده و همه سلول ها را سرشار می سازند، احساس نمایید.

مراحل هفتگانه آگاهی

ورود به مرحله چهارم آگاهی

«فیشر» معتقد است که هستی انسان همواره در دو وجه جریان دارد. یکی وجه «خود۵» و دیگر، وجه «من۶». او بر این باور است که جهان به گونه ای سازمان یافته است که خود، خویشتن را ادراک می کند و بر این اساس به دو وجه تقسیم می شود: وجهی که ادراک می کند و وجهی که ادارک می شود. وجه «خود» وجه عالِم و ادراک کننده است و وجه «من» وجه معلوم و ادارک شونده. تعارض در عملکرد این دو وجه متمایز سبب شکاف و جدایی میان آنها و جهل و بی خبری متقابلشان از یکدیگر می گردد.

تجربه ذهنی ما، در مرحله بیداری دقیقاً دستخوش چنین دوگانگی است. ما در این حالت، پیوسته به ادراک موضوعات مختلف سرگرم هستیم و به طور دائم جسم، حواس، افکار، احساسات و آنچه در پیرامونمان می گذرد را ادراک می کنیم. لیکن با این که همواره از موضوعی خاص آگاهیم و از «آگاهی» خود بی خبریم. اگر به منظور مطالعه «آگاهی» درصدد تفکیک ادراک کننده از ادراک شونده برآییم، باز هم این موضوع ادراک است که هم چنان در قلمرو تجربه باقی می ماند و «آگاهی» خارج از حیطه تجربه قرار می گیرد. برای روشن شدن مطلب مثالی می آوریم، زمانی که ما به تماشای گلی مشغول هستیم، آن گل توجه و حواسمان را به کلی به خود جذب می کند و در این صورت «آگاهی» ما که یکپارچه غرق ادراک این تجربه است، نمی تواند از خود نیز با خبر باشد و خود را هم زمان ادراک کند. از آن دمی که از خواب برمی خیزیم تا لحظه ای که باز به خواب می رویم روند کار بر همین منوال است یعنی «آگاهی» ما بی خبر از خویش و یکسره دستخوش فعالیت و کوشش و ادراک غیر خود است. این همان حالتی است که آن را از خود بیگانگی می نامند و درباره آن می گویند: «زمانی که ادراک موضوع خاصی بر ذهن غلبه دارد و ادراک کننده محو ادراک آن است، می گوییم که او از خود بیگانه است. جاذبه شیءیا موضوع مورد ادراک، بر آیینه ضمیر فرد سایه افکنده، آن را تیره و تار می سازد و چنان بر باطن او دست می یابد که دیگر نشانی از سرشت اصلی فرد به جای نمی گذارد و این از خود بیگانگی است».

از خود بیگانگی سبب می شود که «آگاهی» از تجربه ژرفای سرشت و طبیعت اصلی خویش محروم بماند. «پاتانجلی»تئوری پرداز بزرگ یوگا ثمرات شوم زندگی در چنین وضعیتی را اینگونه بر می شمارد و می گوید: «... خودخواهی، وابستگی، بیزاری، ترس و خبط و خطا در ادراک سرشت حقیقی اشیاء این است، ثمرات شوم زندگی در چنین وضعیتی. در این حالت انسان آنچه را که ناپایدار و گذراست جاوید می پندارد و میان پاکی و ناپاکی مرزی قایل نمی شود و درماندگی و خوشبختی را از هم تمیز نمی دهد».

او اضافه می کند که زندگی در چنین وضعیتی زیستن در جهل و نادانی است و همین جهل و نادانی است که سبب ساز تمامی رنج ها و فلاکت های بشری است. تا زمانی که میان شخص و موضوع مورد ادراکش دره ای ژرف گسترده باشد او قادر به شناخت سرشت راستین خویش نخواهد بود. فعالیت بی وقفه ذهن و ادراک بی امان اشیاء مانع تجربه آگاهی خالص است. «زیرا آنجایی که دوگانگی هست، انسان، دیگری را حس می کند، دیگری را می بیند، با دیگری گفتگو می کند، به دیگری می اندیشد و دیگری را ادراک می کند،... شما نمی توانید «آنکه» را که می بیند، ببینید و «آنکه» را که می شنود، بشنوید، به «آنکه» می اندیشد، بیندیشید و «آنکه» را که ادراک می کند، دریابید. این «آنکه» همان «خود» شماست که در همه چیز نهفته است.» ۷

تجربه «خود» چگونه ممکن می شود؟ چنین به نظر می رسد که برای رسیدن به تجربه «خود» وجود دو شرط ضروری است. شرط اول این که فرد نباید درگیر ادراک شیئی معین، فکری خاص و یا احساسی ویژه باشد. این به آن معنی است که «آگاهی» از هر محتوایی به کلی تهی گردد. چنین شرطی تنها زمانی تحقق می پذیرد که فرد در خواب باشد لیکن به هنگام خواب نه تجربه اشیاء و نه سرشت بنیادین فرد هیچ کدام پایدار نمی ماند. بنابراین شرط دومی نیز برای تجربه «خود» لازم می آید، و آن «هوشیار» ماندن است. با فراهم شدن این دو شرط است که «آگاهی» سرشت راستین خویش را درمی یابد. «پاتانجالی» تمامی آنچه را که گفتیم در دو فراز گردآورده و می گوید: «حذف انگیزه های گوناگونی که ذهن را به خود مشغول می دارد. فقط در این حالت است که فرد با خود تنها می ماند».

چگونه ضمن حفظ هوشیاری می توان فعالیت ذهنی را متوقف ساخت؟ چگونه می توان از تجربه دوگانه فرد و شیء به تجربه «من شیء را ادراک می کنم» و نیز از آن فراتر به تجربه «خود» یعنی به تجربه «من» دست یافت؟ پاسخ این پرسش در خود آن نهفته است. برای این که فرد بتواند خودش را دریابد و به عبارت دیگر «من» بتواند «خود» را ادراک کند، آگاهی باید رفته رفته از اشتغال به اشیاء و موضوعات و هر آنچه غیر اوست، آزاد گردد. آگاهی زمانی می تواند خود را ادراک کند که پس از تجربه لایه های هر چه ظریف تر و انتزاعی تر فکر، ظریف ترین لایه آن را نیز درنوردد و به ورای آن گام نهد.

زمانی که مرحله ماورایی را به تجربه درمی آوریم، «آگاهی»، سرشت حقیقی خویش، بیکرانگی و جاودانگی را درمی یابد و از تجربه هر چه غیر خود است تهی می شود. از همین روست که تجربه این وضعیت ذهنی را تجربه «آگاهی» ناب یا خالص می نامیم. بی شک این بیکرانگی و جاودانگی با طبیعت جهت یافته و لاجرم محدود «آگاهی» به هنگام ادراک شیء خاص مغایرت اساسی دارد. انسان در وضعیت معمول بیداری، از خود بیگانه است، چرا که در این وضعیت سیستم عصبی او از پایدار نگاه داشتن تجربه بیکرانگییعنی خصیصه سرشتی «آگاهی» خالص، عاجز است.

بنابر آنچه در متون ودایی آمده است، آگاهی خالص سرچشمه و ریشه اصلی باطن هر فردی است و این حقیقتی است فراتر از همه جنبه های فعالیت ذهنی که در ورای قلمرو نسبیت قرار دارد.

تجربه مرحله ماوراء و یا به عبارت دیگر «وجود هستی» تجربه منشاء و حقیقت غایی هستی است: «این مرحله از هستی ناب، جوهره پنهان هر دو جهان است. در واقع آگاهی خالص یا هستی مطلق زیر بنای زندگی در جهان نسبیت است».

با دستیابی به آگاهی خالص است که انسان سرچشمه قدرت بی پایان، هوشیاری و آفرینش را تجربه می کند. «هستی» بنیاد زندگی است و اوست که به آن معنی و ارزش می بخشد.

تحقق نفس (خود شکوفایی)

«ذهن با تجربه آگاهی ماورایی به تحقق نفس نایل می شود و رسیدن به چنین مرحله ای همانند فتحی بزرگ است. چرا که خود فروتر به خود برتر فراز می آید. پس از این پیروزی است که ذهن به مرحله کیهانی با آگاهی خالص عروج می کند و از این پس هشیاری کیهانی پشتیبان زندگانی هر روزه ما در همه ابعادش می شود و در تمامی عرصه های جهان نسبیت ما را یاری و حمایت می کند».

آن هنگام که ذهن به وجود ادراک ماورایی نایل می شود و زمانی که بار دیگر قلمرو ماوراء را برای بازگشت به جهان نسبیت ترک می گوید، از وجود ماورایی اشباع شده است. با برخورداری مکرر از تفکر ماورایی، آمیختگی ذهن با ماوراء، دائمی می شود و ذهن این حالت را در تمامی ابعاد جهان نسبیت نیز به همراه خواهد داشت.

نتیجه این که گویی همواره وجود ماورایی را جدای از فعالیت ذهنی تجربه می کند و این تجربه دائم، بازتاب از خود بیگانه کننده عمل روزمره ما را خنثی می سازد. انسانی که به چنین مرحله ای رسیده باشد با آزادی کامل عمل می کند و پیوسته از طریق خود ماورایی، حمایت و پشتیبانی می شود.

می توان چگونگی تثبیت آگاهی خالص را در ذهنی که درگیر فعالیت است به رنگرزی پارچه تشبیه کرد. در هند زمانی که می خواهند پارچه ای را رنگ کنند، پس از هر بار شستشو در محلول رنگین، آن را در معرض تابش نور خورشید قرار می دهند. درست است که این کار موجب می شود پارچه بخشی از رنگی را که به خود گرفته است ببازد، لیکن آنچه که به خورد پارچه می رود ثابت باقی می ماند. با تکرار این عمل بالاخره پارچه کاملاً رنگ می گیرد و این رنگ ثابت و همیشگی است و هرگز زدوده نمی شود. کار ذهن نیز در سیر درونی و تجربه متناوب آگاهی خالص و بازگشت به دنیای خارج به همین گونه است. با تکرار چندین باره این سیر، وضعیت ماوراء به طور قطع تثبیت می شود و فرد به زندگانی در مرحله کیهانی دست می یابد.

پنجمین مرحله آگاهی

آگاهی کیهانی

پنجمین مرحله آگاهی را از این جهت آگاهی کیهانی می نامند که تجربه وضعیت ماوراء، در عین حال که بر مراحل دیگر آگاهییعنی آگاهی خواب و رؤیا و بیداری اشراف دارد، هر سه را یک جا و هم زمان نیز دربرمی گیرد. می توان به این آگاهی نام های دیگری همچون شکوفایی خود و تحقق نفس و یا انسجام روح داد. لیکن نکته ای که نباید فراموش شود تجربه «خود» است. تجربه «خود» یعنی تجربه سرچشمه بی پایان سعادت، انرژی و آفرینندگی که بی آن، هستی، رنج آلود و سخت و پوچ و بی بنیان می شود. زیستن در سه وضعیت آگاهی خواب، بیداری و رویا تنها بخش اندکیاز توانائی های آگاهی فرد را به کار می اندازد. لیکن برخورداری از تجربه آگاهی کیهانی موجب سلامت کامل روح و روان شده و همین امر سبب می گردد تا فرد قادر به بهره برداری از ذخایر بی پایان آگاهی باشد.

تجربه ذهنی آگاهی کیهانی، در وضعیت بیداری با این احساس روشن و پایدار مشخص می شود که فرد خود را نظاره گر و قاضی اعمال خویش می بیند. این تجربه راستین از بیکرانگی، آرامش و غنای بی پایان «هستی» سرچشمه می گیرد و حتی به هنگامی که ما غرق در فعالیت روزانه هستیم، بی آنکه استقلال خود را از دست بدهد و درگیر فعالیت شود، بر هستی ما حاکم می گردد. ما این تجربه ذهنی را هم چون وجودی ورای خود ادراک می کنیم.

زیستن در آگاهی کیهانی

کسانی که به آگاهی کیهانی رسیده اند، در توصیف حالات خود به داشتن احساس تعادل، انسجام روحی، نیرو و ثبات درونی اشاره می کنند. برخورداری از چنین خصوصیاتی موجب می شود که آنها بدون از دست دادن هویت خویش، قادر به رویارویی با شرایط همواره متغیر زمانه باشند. «با تمام وجودم احساس می کنم که به ثبات و نیرویی تزلزل ناپذیر دست یافته ام، نیرویی که هم چنان رو به افزایش است. پیش از این هرگز اطمینان و اعتماد به نفسی را که اکنون حس می کنم در خود نمی دیدم. زندگیم سرشار از وجد و آرامشی است که از «خود» من سرچشمه می گیرد و در سراسر جهان نسبیت انتشار می یابد. وجد و آرامشی که با شتابی بهت آور رو به فزونی است. گویی برای همیشه آسیب ناپذیر شده ام».

تجربه دائمی آگاهی خالص حالتی از وجد و سرور درونی را در فرد برمی انگیزد که موجب باروری تمامی لحظات زندگی او می گردد. در این حالت روح نیز از وسوسه ها و وابستگی های آزاردهنده رها می شود: «زیرا سعادت واقعی از آن فردی است که روحش عمیقاً با صلح و آرامش عجین گشته است».

کسانی که به آگاهی کیهانی دست می یابند مدعی اند که حقیقت را به گونه ای بکر و مصون از خطا ادراک می کنند. آنها می گویند که در ادراک آنچه در پیرامونشان می گذرد تیز هوش تر شده و آنچه را که پیش از این از درک آن عاجز بودند به روشنی در می یابند: «در شیوه نگرشم نسبت به جهان تغییری ژرف پدید آمده است. اکنون زیبایی طبیعت را بهتر درک می کنم و در مقابل عظمت زندگی و شکوه طبیعت سر تعظیم فرود می آورم».

اعمال و رفتار کسی که به این مرحله رسیده باشد تماماً بازتاب آینه وار پیرامونش خواهد بود و شفافیت و سرزندگی ذهن چنین شخصی به او امکان می دهد تا تصمیماتش درست و عاقلانه باشد و آرزوهایش نیز شکلی منطقی به خود بگیرند و در نتیجه سریعاً برآورده شوند. «گویی خواسته ها و آرزوهایم در پناه حمایتی نامرئی قرار دارد. دست حمایت گر طبیعت در پس همه چیز نهفته است. هنگامی که طبیعت با یکی از خواسته هایم در تضاد می افتد، می دانم که چیزی بهتر و ارزشمندتر در انتظارم است.» فرازی از ریگ ودا را در تأیید این جمله می آوریم: «آن کس که به این دانش دست یافته باشد در کل هستی «جای» گرفته است».

زیستن در آگاهی کیهانی، خود عین آزادی است. آزادی برای اغلب مردم به این معناست که بتوانند بی هیچ مانعی امیال و آرزوهایشان را برآورده سازند. لیکن باید گفت تا زمانی که آگاهی بشر با تمام پتانسیل خود به کار نیفتد و تمامی استعدادهای ذاتی آن برانگیخته نشود، آرزوهای او نیز امکان تحقق نخواهند داشت و در نتیجه آزادی اش محدود خواهد بود. در همین جا نیز باید اضافه کنیم که تحقق آزادی شرط دیگری هم دارد و آن رها شدن فرد از بند «از خود بیگانگی» است. همان گونه که پیش از این نیز اشاره کردیم «از خود بیگانگی» چنان وضعیتی است که «آگاهی»، از خود بی خبر باقی می ماند و در بند ادراک غیر خود گرفتار می شود. باری تنها راه تحقق این دو شرط، تجربه دائم و همیشگی «خود» است. می توان حال و روز انسانی را که گرفتار از خود بیگانگی است به شخصی تشبیه کرد که همه عمرش را در سالن تاریک سینما محصور شده است و در نتیجه قادر به دیدن هیچ چیز غیر از آنچه بر پرده سینما می گذرد نیست. این شخص که از همه چیز جز آنچه بر صحنه می گذرد، بی خبر است، چنین تصور می کند که تمامی تجارب ذهنیاو به طور مبهمی به حوادث پرده سینما بستگی دارد و این حوادث تأثیر تعیین کننده ای بر سرنوشت او می گذارد. لیکن زمانی می رسد که پروژکتور خاموش می شود و ذهن این شخص نیز آرام می گیرد؛ او به خواب می رود و در این اثناء گاه گاهی نیز در دل تاریک سالن سینما، جرقه ای از آگاهی در ذهن او پدیدار می شود و به داستان های خیالی می اندیشد، یعنی که رؤیا می بیند. سرانجام روزی امکان این تجربه برای او فراهم می شود تا با پروژکتور روشن نیز به حرکت آهسته تصاویر، بر صحنه سینما چشم بدوزد. در این حالت است که وجود پرده سینما مشخص و محسوس می شود و شخص که دیگر می داند آن چه بر پرده سینما می گذرد نمایشی بیش نیست و ربطی با سرنوشت او ندارد، نه تنها تحت تأثیر حوادث فیلم قرار نمی گیرد بلکه به تمامی آن را درک کرده و از آن لذت می برد. چنین است زیستن در آگاهی کیهانی.

در فرهنگ ودایی آگاهی خالص به منزله مخزن تمامی قوانین طبیعت معرفی شده است. «وجودش تجسم قانون است و قانون از او می تراود،» از این رو تجربه مداوم و پیوسته مرحله پنجم آگاهی، پاسخ مسئله خیروشر را نیز روشن می سازد و نشان می دهد که چرا در اعمال و رفتار خود کم تر دچار اشتباه و خطا می شوند. چه بسا اشتباهاتی که ارتکاب آن ها سبب توقف تحولات درونی مان، محدود شدن امکانات زندگی مان و برهم خوردن تعادل محیطی که در آن زندگی می کنیم، شده است. نتیجه هر خطایی رنج و دردمندی است اشتباهاتی که در اعمال خود مرتکب می شویم با گرایش تحول گرایانه هستی، موجودات زنده و جامعه و در نتیجه با قوانین طبیعت که زمینه ساز این تحول اند در تضاد می افتد. و همین تضاد و دوگانگی موجد رنجهای بشری است. انسان تاب تحمل موانعی را که سر راه هستی او کمین کرده اند ندارد و طبیعتاً از هرچه او را محدود سازد و هماهنگی زندگی اش را مخدوش کند بیزار است. اشتباهات انسان تماماً از عدم رعایت قوانین طبیعت که بر جسم، روح و پیرامونمان حاکم اند و نیز نادیده گرفتن روابط آنها ریشه می گیرد لیکن باید خاطرنشان کرد که راه های عقلانی و روشنفکرانه نمی تواند ما را به شناختییکپارچه از قوانین هستی رهنمون شود: «ادراک بشری، آنچنان معیار خدشه ناپذیری برای قضاوت نیک و بد در اختیار ندارد. زیرا در قیاس با تأثیر بیکرانی که «عمل» در جهان بر جای می گذارد، عقل بشر محدود و دیدگاهش سطحی است».

برای دست یافتن به شناختییکپارچه از مجموع مطالعاتی که علوم مختلف در عرصه های گوناگون قوانین طبیعت عرضه می کنند، عمر نوح لازم است، لیکن باید گفت که تنها برخورداری از چنین شناخت فراگیر و همه جانبه ای است که می تواند به انسان امکان تمیز میان خیر و شر و خوب و بد را ارزانی دارد.

«تنها ان بشری قادر است با یقین، عملی را خوب یا بد اعلام کند که خود عالم به امور خلقت و توانا در تعیین تأثیر عمل یک فرد بر سطوح مختلف هستی باشد».

تجربه مداوم آگاهی ماورایی موجب صرفه جویی قابل ملاحظه ای در وقت نیز خواهد شد. زیرا در مرحله آگاهی کیهانی قضاوت عمل در لایه های سطحی ادراک، قوه تمیز و عقل متوقف نمی ماند و به طور طبیعی به سطح «وجود» ارتقاء می یابد و در این صورت، عمل، خود انگیخته خواهد بود و مسئله ای به نام تشخیص میان خوب و بد مطرح نخواهد شد.

آگاهی مرحله پنجم که در واقع به معنی پیوسته آگاه بودن از خود است، نه عجیب است و نه غیر عادی بلکه آنچه عجیب و غیر عادی است محروم ماندن از آگاهی کیهانی است.

ششمین و هفتمین مرحله آگاهی

آگاهی الهی – آگاهی وحدت

بر اساس آنچه از فرهنگ ودایی استنباط می شود رشد و تحول آگاهی انسان در سطح پنجمین مرحله آگاهی متوقف نمی ماند. بلکه آگاهی کیهانی در حقیقت سکوی پرش و نقطه آغاز این تحول است. با رسیدن به آگاهی کیهانی ذهن به حال طبیعی خود بازگشته و پالایش شده است و در این مرحله فرد آمادگی می یابد تا در ورای آن به دو مرحله عمده آگاهی که یکی پس از دیگری پدیدار می شوند، دست یابدیعنی: آگاهی کیهانی پالایش یافته (آگاهی الهی) و آگاهی وحدت (آگاهی یگانگی).

فرایند آگاهی در ورای آگاهی مرحله پنجم، ارتباط تنگاتنگی با تجربه شخص از جهان پیرامونش دارد. تثبیت مرحله ششم آگاهی یعنی آگاهی کیهانی پالایشیافته با صیقل یافتن رو به گسترش نیروی ادراک همراه است. چنین می نماید که رشد ظرفیت های نیروی ادراک نیز به نوبه خود با رشد و توسعه فعالیت های روحی و استعدادهای قوه تشخیص شخص، پیوند ناگسستنی دارد. تجارب ذهنییکی از افرادی که به آگاهی کیهانی پالایشیافته دست یافته، روشنگر این ادعا است که «آگاهی خالص و بی کران هر بیست و چهار ساعت هم راهم شده است. در هر شرایطی که باشم زیبایی و نیکویی را ادراک می کنم. عدالت و پارسایی در قلبم ریشه می دواند. نیروی ادراکم هر روز صیقلیافته تر می شود و در همان حال آگاهی ام روز به روز به یگانگی نزدیک می شود».

حواس مختلف انسان نیز تقویت می شوند و دریافت های خود را به شکل دقیق تر به او ارائه می دهند. «اغلب اوقات ندایی به گوشم می رسد. ندایی که با گوش جان آن را می شنوم. نواهایی موزون و آهنگین در سراسر وجودم رخنه می کند. من این نواها را با تمام وجودم حس می کنم. زمانی که این حال به من دست می دهد احساسی از شادی و آرامش بی پایان همه هستی ام را فرا می گیرد. چه احساس دلپذیر و گوارایی. من احساس شادی بخش رهایی بی حدی را در فضای بی انتهای درون خویش تجربه کرده ام که با رؤیت اجسام نورانی (درشکل ماه و ستارگان و غیره) همراه بوده است».

تحقق مرحله ششم آگاهی به برکت تعمق هرچه بیشتر استعدادهای قلبی امکان پذیر است. انسانی که به این مرحله از آگاهی دست یافته باشد به هر چه می بیند و ادراک می کند با دیدی عاشقانه می نگرد. کافی است که برای نمونه به این مسئله بسیار روشن اشاره کنیم که خلق و خوی ما بر شیوه نگرش و دیدگاه ما نسبت به جهان اثر می بخشد. زمانی که شاد هستیم همه چیز به چشم مان تر و تازه و دلپذیر جلوه می کند و هنگامی که مغموم و اندوهگین باشیم، جهان و هرچه در آن است در نظرمان تیره و تار می نماید. لیکن، نیل به آگاهی کیهانی و زیستن مداوم در این مرحله مانع می شود که ادراک ما با تغییر شرایط بیرونی مخدوش شود بلکه بیشتر از آرامش و شادی درونمان مایه می گیرد. بنابراین ششمین مرحله آگاهی انسان را قادر به درک ژرفای خموش و لطیف موضوعات و اشیا می سازد. آگاهی کیهانی هم چنین به انسان امکان می دهد تا چشم اندازهای جهان بیرون را که بر تجربه دائم او منعکس می شود از سطوح مختلف حقیقت درون خویش باز شناسد.

زیستن در وحدت (یگانگی) زمانی که ششمین مرحله آگاهی به پختگی کامل برسد فرد نیز رفته رفته آمادگی عروج به مرحله هفتم آگاهییعنی آگاهییگانگی (وحدت) را به دست می آورد و با زلال شدن تدریجی ادراک، فرد، سرشت حقیقی آگاهی خالص را به منزله بنیان دگرگون ناشدنی تمامی هستی ادراک خواهد کرد. برخورداری از آگاهی وحدت (یگانگی) انسان را به شناخت عمیقی از حقیقت رهنمون می شود که وصف آن در ادبیات ودایی آمده است. بر اساس متون ودایی سرچشمه جهان عینی و ذهنی، لامکانی است همه جا حاضر و تغییرناپذیر که آگاهی در سرشت آن نهفته است. «او دیده نمی شود، لیکن آثار وجودش در تمامی موجودات هویداست. اوست که نگاهدارنده همه موجودات، میراننده و آفریننده همه آنهاست.» در مرحله یگانگی، ادراک به زلال ترین حد ممکن می رسد: «در این اوج گیری نوین، جهان متناهی وارد جذبه جهان لایتناهی می شود و چنین پیشرفتی تنها زمانی امکان پذیر است که در گوهره جاودانی ذهن، روح جنبش دمیده شود و ادراک، چنان صاف و زلال گردد که به طور خودانگیخته، باریک ترین جنبه های ارزش های جهان نسبی را دریابد. تنها در این حالت است که لطیف ترین ابعاد ادراک نسبی ما به سطوح ارزشهای مطلق لایتناهی ارتقاء می یابد».

در مرحله آگاهی کیهانی، فرد «خود» را جدا از عرصه عمل، ادراک می کند. حال آن که این شکاف در آگاهی وحدت محو می شود و فرد نه تنها «خود» را رُکن اصلی درون خویش می بیند بلکه به آن به مثابه بنیاد جهان خارج نیز می نگرد. این تجربه سرلوحه الهامات بنیادین مسیحیت نیز هست که می گوید: «همسایه ات را به اندازه خودت دوست خواهی داشت».

«در مرحله آگاهی وحدت تجربه گر و موضوع تجربه از ارزش لایتناهی واحدی برخوردارند و این تمامی پدیده ادراک و عمل را در برمی گیرد. در این صورت است که داننده و موضوع دانستن یکی شده و در هم می آمیزند».

تجربه آگاهی وحدت احساسی از سرور و ادراک لایتناهی بوده «خود» را در انسان بر می انگیزد. «هر جنبشی در اشیاء، جزئی از وجودم می شود. گویی «خود» را در آن می بینم. نکته اینجاست که این جنبش در گستره بی مرز آگاهی که میان شیء و «خود» خویشم امتداد دارد، امواجی برمی انگیزد که بی مخدوش ساختن احساس لایتناهی بودن «خود»، قلبم را متلاطم می سازد و موجب وجد و سرورم می گردد».

از شواهد امر چنین برمی آید که در مرحله هفتم آگاهی «ادراک» تمامی جهان را از دریچه «خود» درمی یابد. این تجربه را یکی از افراد چنین بیان می کند: «سطوح درخشان آفرینش را که درهم می ریختند و باز آفریده می شدند ادراک می کردم، نه اینکه ادراکم محدود به دریافتیکباره و روشن بینانهیک شیء واحد باشد. بلکه تمامی آفرینش را در یک آن درمی یافتم. این ادراکی ۳۶۰ درجه ای بود. آگاهی ام به مطلق فراز آمده و در آن قرار گرفته بود. می توانستم فرآیند ظهور را به دلخواه خود بشنوم و به شهود دریابم. به جای این که آنچه را شاهدش بوده ام با نیروی تصور به خاطر آورم همه آنها یعنی آدمها و شرایط را در جام جهان نمای «خود» خویش باز می یافتم».

در ادبیات ودایی آگاهی خالص به مثابه جایگاه شناخت و معرفت کامل توصیف شده است. «قلب، روح، ادارک، قاطعیت، دانش، خود، وحی، همت، اندیشه، احترام، یاری، خاطره، عزم، اراده، الهام، عشق و آرزو همه نام های مختلف یک کلمه اند و آن کلمه «شناخت یا معرفت» است.... تمامی آنچه با شناخت اداره می شود بر شناخت تکیه دارد و شناخت پایه و اساس آن را تشکیل می دهد. شناخت برهمن (خود) است».

بر اساس آنچه که در وداها آمده است هفتمین مرحله آگاهی والاترین مرحله از آگاهی است که انسان می تواند به آن دست یابد. هستی، نمایان گر تجسم وحدانیتی متعالی است که هیچ کثرتی نمی تواند نقصانی به آن وارد سازد و در این مرحله از آگاهی، یوگا (یگانگی) به کمال می رسد: «اوست که همه چیز را می بیند و غم و شادی را می آفریند. اوست که بزرگ ترینیوگی است».

پی نوشت:

   ۱- R. Fischer

۲- W. James

۳- Robert katte Valas

۴ - این جهان ماورای محسوسات به زبان سانسکریت «اک شاهارا» نامیده می شود.

۵ - خود بزرگ، خود برتر، خود حقیقی، خویشتن خویش، جان، آگاهی خالص و مطلق (در انگلیسیself با S بزرگ نوشته می شود.)

۶- من سطحی، آگاهی فردی، جسم، عواطف، احساسات، (در انگلیسیself باs کوچک نوشته می شود.)

۷- آگاهی مرحله چهارم در زبان سانسکریت «پارامه ویومن» نامیده می شود.

منبع:

به سوی علم آگاهی، کریستین تورن، ترجمه الهه رضوی، ناشر: مترجم، تهران، ۱۳۷۳.