استاد ایلیا «میم» رام الله

آیا نوع نگاه ما می تواند در تفکر ما تاثیر بگذارد؟ درک و دریافت ما از حقایق و میزان برخورداری ما تا چه حد متاثر از نگاه ما به آن هاست؟ آیا باورها و دریافت های ما نگاه ما را می سازد یا این که نگاه ماست که باورهای ما را شکل می دهد؟ نگاه خلاق چیست؟ نگاه خلاق با تفکر خلاق چه رابطه ای دارد؟ خلاقیت را حاصل تفکر خلاق می دانیم. آیا این امکان وجود دارد که تفکر خلاق ناشی از نگاه خلاق باشد؟ نقش و جایگاه بیننده چه تاثیری در نگاه او دارد؟ اینکه من از چه موضع و در چه نقشی نگاه می کنم؟ از نگاه یک مادر، نگاه یک پدر، از نگاه یک کارمند تا یک مدیر و رهبر. از نگاه یک فیلسوف، از نگاه یک دانشمند... از بالا نگاه می کنم یا از پایین؟ این که در مقابل و رو در روی چیزی هستم یا در کنار او و یا در او؟

دریا را در نظر بگیرید. درک کسی را که از پنجره اتاقش دریا را نگاه می کند با کسی که در کنار ساحل است، با کسی که در دریا شنا می کند، با یک ماهی که در اعماق دریا زندگی می کند، با کسی که در یک هواپیما نشسته است و از بالا به دریا نگاه می کند با کسی که در دریا غرق شده است و ... چه تفاوت هایی می کند؟

این جملات را همیشه می شنویم. من این موضوع را این طور می بینم. به نظر من ... ولی از نظر او ...

به نظر شما وقایع، نوع نگاه ما را می سازد یا نگاه ما تعیین کننده وقایع است؟

همان طور که می دانیم تئوری ها و نظریاتی که توسط نظریه پردازان و دانشمندان ارائه می شود، خبر از کشف حقایقی می دهند که تا پیش از این از نظرها پنهان مانده بودند. واقعیت این است که دانشمندان و نظریه پردازان، دست به خلق حقایق نمی زنند، بلکه آنها را کشف می کنند. اما سؤال اینجاست که چه چیزی باعث می شود تا آنها در مقطعی به چنین کشفی برسند و چنین نظریاتی را ارائه دهند؟

باز هم از نگاه های مختلف به این سوال می توان پاسخ داد. پاسخی که فیزیک کوانتوم به این سوال دارد این است که چگونگی مشاهده ما نسبت به جهان پیرامونمان، بر آنچه مشاهده می کنیم به گونه ای بسیار ظریف اثر می گذارد. فیزیک کوانتوم به ما نشان داده است که آنچه به تصور در می آوریم، همان چیزی است که می بینیم. به عبارت دیگر، تصور ما از جهان و شیوه ای که جهان به نظرمان می رسد به طور بنیادینی به هم ربط دارند. از دیدگاهی می توان گفت دیروز این طور به این پدیده نگاه می کردند و امروز طوری دیگری آن را دیدند. در اصل حقایق همانند که هستند لکن وقایع در نگاه ما هستند و تغییرات با تغییر نگاه و زاویه دید ما حاصل می شوند. حال ببینیم چه چیزهایی بر نگاه ما تاثیر می گذارد؟

در دانش امروز این یکی از موضوعاتی است که که مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. نتایج بدست آمده بر این اساس است که الگوها و قالب های ذهنی تاثیرات قابل توجهی در دیدن ما دارند. به قول توماس کوهن، (دانشمند تاریخ شناس و مولف کتاب ساختار انقلاب های علمی) این عبارت را که "تا به حال به این جنبه قضیه دقت نکرده بودم!" از زبان دانشمندان تغییر دهنده الگو می شنویم. این عبارت بیانگر آن است که این دانشمندان چیزی را می بینند که قبلاً به آن دقت نکرده بودند. یکی از پاسخ های منطقی به این موضوع آن است که الگوی جدید آنان را وادار ساخته تا طور دیگری ببینند. از دیدگاهی ما آن چیزی را می بینیم که با الگوهایمان سازگاری داشته باشند. یعنی اطلاعاتی را که با الگوهایمان هماهنگی نداشته باشند، یا نمی بینیم و یا اگر ببینیم، درک کامل و درستی از آن نخواهیم داشت.

با توجه به تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده، به این نتیجه رسیده اند که آنچه را که هم اکنون به عنوان غیرممکن تلقی می کنیم تنها در ساختار الگوهای کنونی غیرممکن است. این مطلب در مورد بسیاری از ابداعات نیز صادق است. وقتی فردی یک ایده ابتکاری را در راستای الگوی موجود مطرح می کند، ما آن را به راحتی می پذیریم، اما هنگامی که یک ایده ابتکاری مغایر با الگوی کنونی مطرح می شود. ما عموماً با آن مخالفت می کنیم چرا که با قوانینی که ما در آنها تجربه داریم متفاوت است!

اثرات الگو، ارتباط فرضی موجود میان "دیدن" و "باور کردن" را دگرگون ساخته است. شاید ما زیاد این جمله را شنیده باشیم: "هر وقت ببینم باور می کنم". اما شاید عکس این جمله منطقی تر باشد."هنگامی می بینیم که به آن اعتقاد داشته باشیم. شاید همه مدرسان چنین موضوعی را تجربه کرده باشند. مثلاً ممکن است موضوعی را بارها برای شاگردان توضیح دهند و با وجود آنکه همه اطلاعات را در اختیارشان قرار داده، مطلب را متوجه نشوند. اما به محض آنکه اصول موجود در الگو را می فهمند موضوع را می گیرند.

جاکوب برونوسکی در کتاب خود "پیشرفت انسان" به این مسئله اشاره دارد که هرگز یک جواب صحیح را از پیش تعیین نکنیم. هیچ دانش مطلقی وجود ندارد و آنان که معتقدند چنین دانش مطلقی را دارا هستند، چه دانشمند، چه متعصب، می توانند آغازگر فاجعه باشند. اطلاعات هرگز کامل نیستند. باید در برابر آنان (اطلاعات) فروتن بود.

از این روست که دانشمندان شک به مفروضات را مطرح کرده اند. کسانی که از این موضوع آگاه هستند، همیشه عدم قطعیت را در بیان دیدگاه ها و باورهایشان در نظر می گیرند. همه باورها را نمی توان و نباید باور کرد در صورتی که به نگاه ما آمیخته شده باشد و از مشاهدات ما حاصل شود.

گیلفورد "دانشمند آمریکایی، معتقد بود یکی از خصوصیاتی که مستقیماً در ظهور خلاقیت موثرند، روان بودن جریان فکر و انعطاف پذیری است. در مقابل آن می توان گفت مقاومت ها، عادت ها، برداشت های ذهنی، چسبیدن به قالب ها و الگوهای ذهنی از موانع و عوامل محدودکننده هستند. این اعتقاد وجود دارد که اعتماد بیش از حد به یک الگو می تواند منجر به بیماری علاج ناپذیر "فلج الگو" شود. این بیماری متاسفانه بسیار شایع است. بیماری ای که می تواند منجر به رکود فکری شود. بسیاری از سازمان های پیشرو به واسطه همین بیماری از بین رفته اند. همه دارای الگوهایی هستیم، اما وقتی در الگوی انتخابی خود نیرومند و موفق می شویم، ممکن است "الگوی خودمان" را تبدیل به الگوی غالب و صحیح برای همگان کنیم. این مشکل می تواند در تمامی سطوح و برای تمامی سازمان ها اتفاق بیفتد و در نتیجه منجر به مرگ ایده های جدید گردد! در زمانی که آرامش بر محیط حکم فرماست، چنین اعتقادی ممکن است اثرات تخریبی سریعی به همراه داشته باشد، چرا که تغییرات در طول زمان حادث می شوند، اما در زمان اغتشاش و آشوب، تنها اعتقاد به یک روش مناسب برای حل کلیه مسائل می تواند فاجعه ببار آورد. آنچه ۶ ماه گذشته درست بود می تواند به واسطه تغییر محیط و یا سایر عوامل در حال حاضر کاملاً نادرست باشد. "آرتورکلارک" نظر خود را که به عنوان قانون اول کلارک معروف است این طور بیان می کند: "وقتی که یک دانشمند با تجربه می گوید که چیزی ممکن است، مطمئناًً درست می گویند اما وقتی می گویند که چیزی غیرممکن است، احتمالاً اشتباه می کنند!

کسانی که به یک الگوی جدید موفق روی می آوردند، به بینشی جدید از دنیای اطراف خود دست می یابند و به واسطه استفاده از قوانین جدید، روش های جدیدی برای حل مسئله پیدا می کنند. در حقیقت بینش ما از دنیا نشأت گرفته از الگوی انتخابی ماست. برای آنکه بتوانیم حقایق را کشف کنیم، باید از قدرت تاثیر الگوها برای پیش فرض هایمان آگاه باشیم. تحقیقات انجام شده در زمینه تفکر خلاق، بیانگر آن است که یکی از خصوصیات بارز افراد خلاق، توانایی "نوع دیگردیدن" پدیده ها است. با تغییر الگو، در حقیقت دید خود را از جهان تغییر می دهیم و آن قسمت از جهان را که قبلاً برایمان قابل رویت نبود می بینیم. ما دنیای اطراف خود را به وجود نمی آوریم بلکه باید آن را بشناسیم. تغییر نگاه و زاویه دید در کل می تواند شکل دیگری به موضوع بدهد. در کل نوع نگاه، ظرفیت نگاه و زاویه نگاه به بیننده آن بستگی دارد.

«و حال آنکه، هر چیزی دارای ابعاد گوناگونی است و از هر زاویه به آن نگاه کنی، معنایی دیگر و تعریفی دیگر دارد».

یک متفکر تعالی یافته، تفکری کل نگر و فراگرا دارد و این تعالی در نگاه او آشکار است. او هم با گوش هایش می بیند و هم با چشم هایش گوش می دهد. می بیند چیزی را که می شنود... (۱)

نگاه خلاق نگاهی محدود نیست. نگاهی کامل و همه جانبه است که همه ابعاد و زوایای موضوع را نگاه می کند. نمی گوید نه این و نه آن. بلکه می گوید هم این و هم آن. می گوید می تواند این طور باشد ولی شاید هم این گونه نباشد. از بالا و پایین می بیند. از درون و بیرون. از چپ و راست. یک چشمش به پشت است و چشم دیگرش به جلو. نگاه خلاق، نه تنها تفکری خلاق به همراه خودش دارد، بلکه دوراندیشی، دیراندیشی و دُور اندیشی را مد نظر قرار می دهد.

بیایید طور دیگری نگاه کنیم. ببینیم که چطور می بینیم. یعنی نگاهمان را مشاهده کنیم. اینکه بدبین هستیم یا خوش بین؟ چشمانمان ضعیف است و به عینک نیاز داریم؟ از نوع نزدیک بین است یا دوربین؟! چشمانمان به آفتاب حساس است و همیشه عینک آفتابی می زنیم؟

حالا اگر شب باشد و عینک آفتابی بزنیم، اگر چشمانمان ضعیف باشد و دور را نبیند عینک ذره بینی بزنیم یا برعکس. اگر تنبلی چشم داریم، اگر چشمانمان خوب نمی بیند و به دکتر نیاز دارد آن وقت چطور می بینیم؟!!!

شیوا (نازی حسامی (

پی نوشت: از درس های هنر تفکر متعالی